Ψυχοθεραπεία είναι η θεραπεία των ψυχολογικών προβλημάτων και των ψυχικών διαταραχών, με τη χρήση ψυχολογικών μεθόδων. Οι μέθοδοι αυτές προέρχονται πάντα από κάποια θεωρία, η οποία εξηγεί πώς σχηματίζονται και συντηρούνται οι ψυχολογικές δυσκολίες, αλλά και με ποιον τρόπο θεραπεύονται.
Στόχοι της ψυχοθεραπείας
Μια ψυχοθεραπευτική παρέμβαση μπορεί να στοχεύει στην αντιμετώπιση των έκτακτων αναγκών μιας περιόδου κρίσης ή άλλων καταστάσεων, όπως είναι ένα τραυματικό γεγονός ή μια απώλεια (διαζύγιο, πένθος). Μπορεί, επίσης, να αντιμετωπίζει μια ψυχική διαταραχή και τα συμπτώματά της (κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές κλπ). Πολύ σημαντικός στόχος για πολλές ψυχοθεραπείες είναι, τέλος, η προώθηση της προσωπικής ανάπτυξης, χωρίς να υπάρχουν υποχρεωτικά κάποια συμπτώματα.
Είδη ψυχοθεραπείας
Η ψυχοθεραπεία δεν έχει αναγκαστικά ατομικό χαρακτήρα, παρότι η ατομική ψυχοθεραπεία είναι πιο διαδεδομένη. Μέσα στις διάφορες προσεγγίσεις υπάρχουν μορφές ψυχοθεραπείας που απευθύνονται σε ζευγάρια (θεραπεία ζεύγους ή συζυγική), σε οικογένειες (οικογενειακή θεραπεία) και σε ομάδες ατόμων (ομαδική ψυχοθεραπεία).
Θεμέλια κάθε ψυχοθεραπείας
Υπάρχουν διάφορες σχολές ή προσεγγίσεις στην ψυχοθεραπεία. Καθεμιά από αυτές έχει τη δική της ιδιαίτερη θεωρία και τεχνική, η οποία όμως εφαρμόζεται πάνω σε κάποια κοινά θεμέλια, που ισχύουν για κάθε προσέγγιση. Καταρχήν, κάθε μορφή ψυχοθεραπείας προσφέρει ένα ερμηνευτικό πλαίσιο για να εξηγήσει ο θεραπευόμενος τα συναισθήματα, τις σκέψεις ή τις συμπεριφορές που του φαίνονται ακατανόητα. Έτσι, ο πελάτης ανακουφίζεται και αποκτά κάποιον έλεγχο σε φαινόμενα που προηγουμένως ήταν γι’ αυτόν ανεξήγητα. Ο θεραπευτής – πολλές φορές, μάλιστα, αντίθετα με άλλες μορφές του περιβάλλοντος – προσφέρει την πεποίθησή του ότι συναισθήματα και σκέψεις, όσο κι αν φαίνονται φοβερά και δύσκολα, μπορούν να γίνουν ανεκτά και να αντιμετωπιστούν και ο πελάτης μπορεί να αλλάξει προς το καλύτερο.
Επίσης, μπορούμε να πούμε ότι όλες οι ψυχοθεραπείες είναι μέθοδοι μάθησης. Όλες σκοπεύουν να αλλάξουν τους ανθρώπους: να τους κάνουν να σκεφτούν διαφορετικά (το γνωστικό επίπεδο), να νιώσουν διαφορετικά (το επίπεδο του συναισθήματος), να δράσουν διαφορετικά (το επίπεδο της συμπεριφοράς). Μερικές ψυχοθεραπείες συνηθίζουν να χρησιμοποιούν πιο «ενεργητικές» μεθόδους μάθησης και οι θεραπευόμενοι ουσιαστικά μαθαίνουν μόνοι τους, μέσω της δράσης: για παράδειγμα, κάποιες ψυχοθεραπείες χρησιμοποιούν δραστηριότητες, όπως το παιχνίδι ρόλων ή η «δουλειά για το σπίτι», η οποία συνήθως συνίσταται στο να κάνει ο πελάτης κάτι που συνήθως δε θα έκανε (π.χ. να τολμήσει να μπει σε ένα πολυσύχναστο μέρος). Άλλες ψυχοθεραπείες τείνουν να χρησιμοποιούν διαφορετικές μεθόδους μάθησης, βασιζόμενες στο διάλογο, τη λογική και τη μετάδοση και επεξεργασία πληροφοριών.
Θεραπευτική σχέση
Σημαντικό είναι ότι η θεραπεία και το πλαίσιο της θεραπευτικής σχέσης είναι ένας τόπος ασφαλής, όπου μπορεί ο πελάτης να ανιχνεύσει απαγορευμένα συναισθήματα, τάσεις και εμπειρίες, να αποκαλυφθεί όσο πληρέστερα γίνεται και να επιχειρήσει νέες συμπεριφορές. Η θεραπευτική σχέση είναι το μέρος όπου το άτομο μπορεί να συνεχίσει την ανάπτυξή του, να αναθεωρήσει τους στόχους του και τις δυνατότητές του. Προσφέρει στο θεραπευόμενο την εμπειρία ότι κάποιος τον αποδέχεται χωρίς να τον κρίνει και τον καταλαβαίνει ενώ έχει αποκαλύψει το βαθύτερο εαυτό του.
Επίσης, καθώς σχεδόν σε κάθε ψυχολογικό πρόβλημα υπάρχει και κάποια δυσκολία σε διαπροσωπικό επίπεδο, ο πελάτης μαθαίνει ότι η δημιουργία στενής και ειλικρινούς σχέσης δεν είναι αδύνατη, ενώ μαθαίνει και πώς μπορεί να πετύχει κάτι τέτοιο. Προϋπόθεση για να εγκατασταθεί μια καλή θεραπευτική σχέση είναι ο σεβασμός της εχεμύθειας και η προστασία του απορρήτου από το θεραπευτή.
Πολύ σημαντικό είναι, επίσης, να μην υπάρχει προσωπικό συμφέρον από πλευράς του θεραπευτή, κάτι που σημαίνει ότι αποκλείεται η ψυχοθεραπεία όπου υπάρχουν δεσμοί συγγένειας ή φιλικοί, σχέσεις εργασίας ή επαγγελματικές. Στο περιθώριο, επίσης, τίθενται οι θρησκευτικές, ηθικές, πολιτικές πεποιθήσεις του ψυχοθεραπευτή, ο οποίος πρέπει να είναι σε θέση να εκτιμά κατά πόσο παρεμβάλλονται αυτές στη διαδικασία της ψυχοθεραπείας. Αυτό δε σημαίνει ότι ο θεραπευτής ξεχνά τις αρχές και τις αξίες του, αλλά ότι προσπαθεί να μη βλέπει τον πελάτη υπό το πρίσμα τους.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι όλες οι ψυχοθεραπευτικές σχολές ή προσεγγίσεις μοιράζονται κάποια κοινά χαρακτηριστικά. Εγκαθίσταται μια διαπροσωπική σχέση μεταξύ πελάτη και θεραπευτή και μια συμμαχία προς αποκλειστικό όφελος του πελάτη. Αυτή η σχέση εξελίσσεται μέσα σε ένα πλαίσιο ασφαλές, στο οποίο οτιδήποτε συμβαίνει είναι εμπιστευτικό και ξεχωριστό από τις συνήθεις διαπροσωπικές σχέσεις. Επίσης, ο θεραπευτής προτείνει καινούριες οπτικές, οι οποίες μπορούν να δώσουν νόημα σε σκέψεις και συναισθήματα που μέχρι πρότινος ήταν ασαφή ή τρομακτικά. Τέλος, υπάρχει ένα σύνολο τεχνικών και διαδικασιών, βασισμένων σε κάποια θεωρία, που ορίζουν τον τρόπο με τον οποίο εργάζεται ο θεραπευτής και που επιφέρουν τη νέα μάθηση και την αλλαγή.
Πότε είναι χρήσιμη η ψυχοθεραπεία;
Σε ποιες περιπτώσεις, όμως, πρέπει κανείς να αναζητήσει ψυχοθεραπευτική βοήθεια για την αντιμετώπιση των προβλημάτων του; Όλοι μας δοκιμάζουμε διάφορα συναισθήματα -ευχάριστα και δυσάρεστα- στην καθημερινή ζωή. Αν αισθανθούμε ότι τα δυσάρεστα, όπως ο φόβος, το άγχος, η λύπη, ο θυμός, η ενοχή, η ντροπή, επιμένουν για αρκετό χρονικό διάστημα και εμποδίζουν τη λειτουργικότητά μας στην προσωπική, επαγγελματική και κοινωνική ζωή, τότε ίσως είναι καλό να αναζητήσουμε ψυχοθεραπευτική υποστήριξη. Η ψυχοθεραπεία δε στοχεύει στην εξαφάνιση όλων των αρνητικών συναισθημάτων, αλλά στην αντικατάσταση των μη υγιών από υγιή συναισθήματα, αρνητικά ή θετικά. Ζητούμενο είναι να αντιμετωπίζουμε με παραγωγικό τρόπο τα προβλήματα και να μπορούμε να προχωρούμε ελεύθεροι στη ζωή. Η οικογένεια, οι φίλοι, οι συγγενείς είναι σημαντικοί παράγοντες υποστήριξης, μερικές φορές όμως η βοήθειά τους δεν αρκεί και πρέπει να συνδυαστεί με την επαγγελματική βοήθεια του ειδικού.
Παιδιά και έφηβοι
Στην ψυχοθεραπεία του παιδιού και του εφήβου ισχύει, αναλογικά, ό,τι ισχύει και για την ψυχοθεραπεία των ενηλίκων: και εδώ ασχολούμαστε με το συναίσθημα, τις σκέψεις, τη συμπεριφορά του παιδιού, λαμβάνοντας υπόψη τις ιδιαιτερότητες του αναπτυξιακού σταδίου στο οποίο βρίσκεται. Σκοπός είναι να απαλλαγεί από τη δυσφορία το παιδί, να βοηθηθεί να ωριμάσει και να μπορεί να χαίρεται τη ζωή, αναπτύσσοντας, συν τω χρόνω, μια αυτόνομη προσωπικότητα. Κυρίως στα μικρότερα παιδιά, συνήθως γίνονται αρχικά κάποιες συναντήσεις με τους γονείς, ενώ οι γονείς είναι αυτοί που θα καταθέσουν στο θεραπευτή το αίτημα, δηλαδή ποιο είναι το πρόβλημα κατ’ αυτούς και τι επιδιώκουν από τη θεραπεία.
Συχνά, χρειάζεται και συμβουλευτική με τους γονείς, καθώς, όπως είναι φυσικό, τόσο τα προβλήματα του παιδιού, όσο και η επίλυσή τους, περνούν μέσα από τη συνεργασία των γονέων. Μερικές φορές, μάλιστα, μπορεί να αρκεί η συμβουλευτική γονέων για να αντιμετωπιστεί η δυσκολία και δεν είναι απαραίτητη η ψυχοθεραπεία του παιδιού, ενώ σε άλλες περιπτώσεις συνιστάται η ψυχοθεραπεία να γίνεται σε οικογενειακό πλαίσιο. Ο τρόπος εργασίας των ψυχοθεραπευτών με τους εφήβους δεν παρουσιάζει μεγάλες διαφορές σε σχέση με τη δουλειά με ενηλίκους, ενώ στα μικρότερα παιδιά προστίθεται και η ζωγραφική και το παιχνίδι. Σημαντική είναι, προφανώς, και εδώ η καλή θεραπευτική σχέση.
Επίσης, λόγω ακριβώς του εξελικτικού χαρακτήρα της παιδικής και εφηβικής ηλικίας, τα αποτελέσματα της ψυχοθεραπείας ίσως ενισχυθούν και φανούν ακόμα περισσότερο μετά τη λήξη της συνεργασίας. Δεν αποκλείεται, μάλιστα, να ενημερωθούν οι γονείς για τις αλλαγές στο παιδί από τρίτα πρόσωπα, όπως για παράδειγμα τους δασκάλους, καθώς οι γονείς βρίσκονται τόσο κοντά στο παιδί που μπορεί να μην αντιληφθούν την καθημερινή αλλαγή του.
Ποιος ασκεί την ψυχοθεραπεία;
Ήδη αναφερθήκαμε στο πώς πρέπει να είναι και ποια στάση κρατά στην ψυχοθεραπεία ο θεραπευτής. Ποιος όμως μπορεί να ασκήσει αυτόν το ρόλο; Την ψυχοθεραπεία, προφανώς, την ασκεί ο ψυχοθεραπευτής, ο οποίος μπορεί να είναι είτε ψυχολόγος είτε ψυχίατρος. Δυστυχώς, στην Ελλάδα δεν υπάρχει νομοθετική κατοχύρωση της ειδίκευσης στην ψυχοθεραπεία, με αποτέλεσμα να δηλώνουν ψυχοθεραπευτές άτομα χωρίς την απαραίτητη εκπαίδευση. Γενικά, όμως, για να γίνει κάποιος ψυχοθεραπευτής, πρέπει να παρακολουθήσει, μετά τις βασικές σπουδές, κάποιο πολυετές πρόγραμμα ειδίκευσης σε μια ψυχοθεραπευτική προσέγγιση. Η εκπαίδευση αυτή περιλαμβάνει, συνήθως, μαθήματα, σεμινάρια και, το βασικότερο, πρακτική άσκηση, δηλαδή ανάληψη περιστατικών από τον εκπαιδευόμενο, με την εποπτεία κάποιου έμπειρου ψυχοθεραπευτή, ο οποίος έχει πιστοποιηθεί ως επόπτης.
ΠΗΓΕΣ:
Corsini, R. J. & Wedding D. (Eds.) (2001). Current Psychotherapies. Itasca, Illinois: F. E. Peacock Publishers.
Sanavio, E. & Cornoldi, C. (2001). Psicologia Clinica. Bologna, Il Mulino.
Ευθυμίου, Κ., Απαντήσεις σε μερικές συνηθισμένες ερωτήσεις γύρω από την γνωσιακή – συμπεριφοριστική θεραπεία.
Μάνος, Ν. (1997). Βασικά στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.